فداییان اسلام؛ روزگار برخورد

در دهه 20 و در فضای آزاد حاصل آمده در پی خلع رضا شاه از سلطنت، گروهی از نیروهای مذهبی با هدف اجرای احکام اسلامی به صحنه آمدند. نام آنان با دو بار ترور یک مورخ و وکیل دادگستری بر سر زبان‏ها افتاد و نوبت دوم که در کاخ دادگستری رخ داد، او را از پا درآوردند. فداییان اسلام اما به قتل احمد کسروی به اتهام اهانت به تشیع بسنده نکردند. در دو ترور پر سر و صدای بعدی این گروه، ابتدا عبدالحسین هژیر کشته شد. نخست‏وزیر سابق که در مقام وزیر دربار نیز پرنفوذ بود و سپس سپهبد رزم‏آرا. حذف او راه را برای جبهه ملی و به قدرت رسیدن دکتر مصدق هموار کرد و فداییان اسلام به همین سبب، ملیون را وام‏دار خود می‏دانستند و به سبب رفتارهای بعدی، آن‌ها را به ناسپاسی متهم می‏کردند.

ترور نافرجام دکتر فاطمی در 25 بهمن 1330 شاید تاوان همین ناسپاسی بود یا واکنش آنان به حکم بازداشت شماری از فداییان اسلام در دولت مصدق. با این حال، هر چند محافظه‏کاران از فداییان اسلام و خصوصا رهبر آنان، سیدمجتبی نواب صفوی، به نیکی یاد می‏کنند و ترورهای آنان، «اجرای احکام شرعی» و نه صرفا قتل سیاسی توصیف شد، نیای سیاسی‏شان را شاید فداییان اسلام معرفی نکنند. زیرا به هر رو، تاریخ این گروه را با ترور می‏شناسد. خاصه این‌که درباره‌ی یکی از این ترورها ابهاماتی وجود دارد. مرحوم مهندس عزت‏الله سحابی در خاطرات خود می‏نویسد: «عده‏ای از محققان بر این باورند که گلوله‏ای که رزم‏آرا را از پای درآورد، از سوی یکی از محافظین وی بود (و نه خلیل طهماسبی) و با هدایت دربار و شاه شلیک شد.

زیرا شخص شاه قدرت خود را با وجود رزم‏آرا در خطر می‏دید و بیم داشت انگلیسی‏ها به وسیله او کودتایی علیه شاه تدارک ببینند. با این حال، ترور رزم‏آرا در برنامه فداییان اسلام قرار داشت». وجه دیگر ابهامات یا اتهامات، مربوط به نوع رابطه سیدضیاءالدین طباطبایی با نواب و فداییان اسلام است. ترور فاطمی نیز اگرچه به مرگ او در آن هنگام نینجامید، به اعتبار این گروه لطمه زد تا جایی که فداییان اسلام بعدتر به دخالت در کودتای 28 مرداد 1332 نیز متهم شدند. با این‌که نواب چند ماه پس از کودتا به تهران بازگشت، اما مصاحبه او در بغداد و در مسیر بازگشت از مصر به ایران موجب رواج این اتهام شد. چرا که در آن مصاحبه از سقوط دولت مصدق ابراز خوشحالی کرد.

با این حال، واقعیت این است که اگر فداییان اسلام دخالتی در کودتا داشت، به‏قاعده باید سلاح را برزمین می‏گذاشت و با دولت کودتا همکاری می‏کرد؛ اما نه تنها چنین نکرد که دو سال بعد و پس از انعقاد پیمان بغداد و پیش از سفر حسین علاء، نخست‏وزیر وقت، به عراق دست به ترور او زدند. علاء البته تنها زخمی شد و با همان وضع هم به بغداد رفت. این اتفاق اما برای فداییان اسلام بسیار گران تمام شد. نواب صفوی و یاران او تحت تعقیب قرار گرفتند و سرانجام دستگیر و اعدام شدند. در تاریخ معاصر ایران، نواب صفوی و فداییان اسلام هم تقدیس و تا حد اسطوره تکریم شده‏اند و هم متهم و محکوم.

با این حال، شاید منصفانه‏ترین نظر را درباره آنان، عزت‌الله سحابی بیان کرده باشد: «نواب، فرد مخلصی بود زیرا به‏رغم زندان در دوره مصدق و بدرفتاری‏های زیاد در زندان با وجود خدمتی که در ترور رزم‏آرا به جبهه ملی کرده بود، وقتی که فهمید کودتاچیان کی هستند و نهضت مقاومت هم مذهبی است، خود را در اختیار آنان قرار داد». با اعدام سران فداییان اسلام خصوصا در غیاب چهره کاریزماتیک نواب صفوی، فعالیت این گروه عملا متوقف شد.

این نکته را نیز در اشاره به این گروه باید یادآور شد که دلیل دیگری که جریان راست را درعین ابراز علاقه به فداییان اسلام‏ در باور به این شروع دچار تردید می‏کند، انتقادهای نواب از مرجعیت سنتی در حوزه علمیه است. آیت‏الله محمد یزدی در کتاب خاطرات خود به نقل از مانیفست فداییان اسلام (کتاب حکومت اسلامی) می‏نویسد:«در این کتاب عنوان شده بود که تفکر اسلامی باید در قالب تشکیلات و سازماندهی پیاده شود و نه به شیوه مرسوم و متعارف در حوزه علمیه». شماری از روحانیون و تجار اما از آیت‏الله بروجردی انتظار داشتند از نفوذ خود برای جلوگیری از اعدام نواب استفاده کند و دست کم در محافل خصوصی انتقاد می‏کردند که این انتظار به تمامی برآورده نشده است. با این حال، در خاطرات آقای یزدی می‏خوانیم: «مرحوم آیت‏الله بروجردی از طریق پیشکارشان حاج احمد، پیغامی برای دربار سلطنتی فرستادند که در خلال آن آمده بود سران فداییان از سادات و درشمار روحانیون هستند. حتی‏المقدور سعی شود خونشان محفوظ بماند».

با پیروزی انقلاب اسلامی برخی از چهره‏هایی که در جوانی سابقه همکاری با فداییان اسلام را داشتند در صدد احیای این گروه برآمدند. شاخص‏ترین آنان حاج اکبر پوراستاد و شیخ صادق خلخالی بودند. نشریه‌ی «نبرد ملت» هم به‌عنوان ارگان فداییان اسلام منتشر می‏شد، اما فداییان اسلام با نواب صفوی شناخته می‏شد و هیچ‌کس نتوانست دوباره با این نام، توجه‏ها را جلب کند. حتی در روزگار ما، محمدمهدی عبدخدایی دوست‏تر می‏دارد ازجانب فداییان اسلام سخن بگوید. ضارب نوجوان دکتر فاطمی البته اکنون در کهنسالی است و ابایی ندارد ابراز خوشحالی کند از این‌که یار مصدق با گلوله‌ی او از پا در نیامد.